Ալեքսանդր Մանթաշյանցի ծննդյան 180-ամյակին ընդառաջ

Ներքո հուշագրության հեղինակը 1928-ից Մեծի Տանն Կիլիկիո Սահակ Բ-ի աթոռակից կաթողիկոս, պատմաբան, բանասեր, խմբագիր Բաբկեն արքեպիսկոպոս Կյուլեսերյանն է (1868 - 1936), որը Ալ․ Մանթաշյանցին հանդիպել է 1910-ին։

Բաբգէն եպիսկոպոս Կիւլեսէրեան

ԱՂԵՔՍԱՆԴՐ ՄԱՆԹԱՇԵԱՆ․
ՆԱՒԹԻ ԻՇԽԱՆԸ
Ա․

Մանթաշեա՜ն․․․
Ո՞վ չէ լսած այդ անունը մեր մէջ․ անոր անունը, որ իր միլիոններու դէզին առջև նստած՝ կ՛բաշխէ զանոնք հեռուէն մօտէն ձեռք կարկառողներուն, կ՛բաշխէ սիրով, մա՛նաւանդ իրեն դիմողներ կը փնտռէ իր շուրջը, որ օր առաջ բաշխէ լմնցնէ իր ունեցածը, վասն զի ի՞նչ պիտի ընէ այդ սոսկալի հարստութիւնը, գիտէ որ անդենականը միասին պիտի չտանի զայն։ Ինք ծեր է, և եթէ, Աստուած տայ, դար մ՛ալ ապրի, նորէն շատ է այդ հարստութիւնն իրեն և իրեններուն համար։ Ահա՛ ոգին և խոշոր գիծերը դատելու այն եղանակին որ կ՛ցայտէ Հայ կեանքի պէտքերուն և կարօտութիւններուն անժխտելի իրականութենէն։

Ես ալ տարիներ առաջ լսած էի Մանթաշեանի վրայ կարգ մը պատմութիւններ, և օգտուած էի ատոնցմէ, Բարիզի եկեղեցւոյն մասին գրելու ատեն /՛՛Արեւելեան Մամուլ՛՛/։ Հիմա Թիֆլիզ գտնուիլ և անձամբ չճանչնալ Մանթաշեանը՝ աններելի պակասութիւն մը պիտի ըլլար ծանօթութիւններուս մէջ, զոր ունեցայ կովկասեան զարգացեալ հայութիւնը կեդրոնացնող այս հետաքրքրական քաղաքի մասին։ Ուզեցի անձամբ ճանչնալ Մանթաշեանը՝ ամենէն առաջ իբր Հայ, գիտակցութեանս և պաշտօնիս բերմունքով, և աւելի՛ ճանչնալ Մեծ Բարերարի անձն ու ոգին, վասն զի հարստութեան արժէքն ու նշանակութիւնը հարուստին ոգիովը կ՛չափուի։ Բարոյական հարստութիւնն է որ կ՛ազնուացնէ, կ՛արժեցնէ ոսկիի հարստութիւնը։ Նոյն իսկ մեր թշուառ Ազգին անչափ ու անհաշիւ կարօտութիւններուն ու պէտքերուն հոգացումն ոևէ տանելի չափով, կախուած է մեր հարուստներուն բարոյական հարստութենէն։ Այո՛, այսպիսի ըմբռնումով մ՛էր, որ կ՛ուզէի անձամբ ճանչնալ Մանթաշեանը, մանաւանդ որ արասահմանէն նոր դարձած ըլլալով իր սիրելի Թիֆլիզը, առիթը պատեհ էր։ Կ՛կարծէի որ Մանթաշեան դեռ ստիպուած էր հեռի մնալ Թիֆլիզէն՝ այն կարգ մը ծանօթ պատճառներով, որոնք առհասարակ մեր բոլոր հարուստներն ըրին անհանգիստ, աստանդական, դժկամակ, դժնդակ, կծծի ու գձուձ, խուսափող, անզգայ՝ նոյն իսկ ամէնէն անհրաժեշտ բարեգործութիւններու առջև։ Անոնք, առհասարակ յուսախաբ իրենց շուրջ անցած դարձածէն, կարծեցին - և անշուշտ կերպով մ՛ալ իրաւամբ – տեսնել իրենց բոլոր դիմողներուն մէջ բախտախնդիրներ, խաբեբայ, խաչագող, զեղծարար, ստախօս արարածներ, որոնք այլևայլ ձևերով ու կերպերով պաշտօնական կամ ինքնակոչ հանգամանք տուին իրենց, ոմանք աղաչանքով, ոմանք սպառնալիքով․․․ Եւ հետևանքն եղաւ անտարբերութիւնը, անբարոյացումը մեր հարուստներու ազգանուէր տրամադրութիւններուն։

Շատ լաւ իմանալով մեր հարուստներու հոգեբանական այս վիճակը, ուզեցի տեսնել Մանթաշեանը։ Եւ առաջին տեսութիւնս բոլորովին դիպուածաբար եղաւ և պաշտօնական։ 1910 հոկտ․ 24, Կիր․ Գիւտ Խաչին քարոզի հրաւիրուած էի Մայր եկեղեցւոյ /Վանքին/ մէջ։ Մանթաշեան այդ օրն հոգեհանգստեան մը առթիւ եկեղեցի եկած և ինքն ալ պատահաբար լսած է քարոզը։
Մանթաշեանը տեսնելու փափաքս ծանօթ ըլլալով բարեկամներու շրջանակի մը, անոնցմէ մին՝ եկեղեցւոյ աւարտումէն ետքը, Առաջնորդարան հասաւ ետևէս և ըսաւ որ Մանթաշեան եկեղեցին էր, շատ գոհ եղած է քարոզէն․ հիմա Սաթունեան սրբազանը տեսնելու պիտի գայ, այս առթիւ կ՛ծանօթանաք իրեն։ Եկաւ Մանթաշեան Սաթունեան սրբազանին մօտ՝ պրն․ Ա․ Քալանթարի հետ։ Տեսակցութեան ներկայ եղայ, ծանօթացուցին զիս, այսչափ։ Ես ա՛լ պարզապէս ունկնդիր եղայ, և աւելի սևեռեցայ Մանթաշեանին վրայ՝ ուսումնասիրելու համար անոր խօսքերը, շարժումները, դիմագծերը։

Սաթունեան սրբազան – Աստուած հոգին լուսաւորէ – մեր առանձին տեսակցութեան մէջ քանի մը անգամ խօսած էր ինձ Մանթաշեանի մասին իր հասկցողութեամբ և բացատրած էր թէ ի՛նչպէս վստահութիւն շահած էր ինքը և միջնորդ եղած էր անոր բարեգործութեան, զոր օրինակ՝ Ներսէսեան Հոգևոր դպրանոցի նոր շինութեան համար, ևն։ Այդ տեսակցութեան միջոցին կ՛սպասէի որ հանգուցեալ սրբազանն իր իսկ տեսակէտով բոլորովին օգտակար ընծայէր այդպիսի թանկագին առիթ մը։ Պարզապէս ոչնչաբանութիւններ ըրաւ, քանիերորդ անգամ ըլլալով պատմեց թէ ի՛նչպէս իրմէ գումարներ շորթած են երիտասարդ մը, Ս․ Յ․ անունով և ուսանող մը, Երևանի թեմական դպրանոցէն, կեղծիքով մը, և ըսել կ՛ուզէր թէ ա՛լ աշխարհի վրայ ո՛չ ոք վստահելի էր։ Իսկ Մանթաշեան, որ շատ հետաքրքրութեամբ չէր հետևէր այս պատմութիւններուն, իրեն ուղղուած /Սաթունեանէ կողմէ/ փափկանկատ հարցումներուն պատասխանելով ըսաւ թէ ինքզինքն առողջ չզգար և յարեց թէ ի՛նչ ժամանակներու և բարքերու հասեր ենք։ Եկեղեցւոյ մէջ՝ քարոզի ատեն, ատեանին մօտ տեղ մը բռնելու փափաքով ըսեր է իր առջևը կեցող պատանիի մը, որ քիչ մը անդին անցնի։ Պատանին բոլորովին խրոխտ շեշտով մը պատասխաներ է․ «Իրաւունք չունիս ինծի անդին անցիր ըսելու, դու՛ն անցիր»։ Մանթաշեան լռեր է։ Այս միջադէպով Մանթաշեան իր զարմանքի տպաւորութիւնները կ՛ուզէր արտայայտել և շեշտել երիտասարդներու կրթութեան մասին։ Քիչ մ՛ալ, օդի և ջուրի վրայ եղած տեսակէն ուրիշ խօսակցութիւններէ ետքը, ելաւ Մանթաշեան, մենք ալ միասին, և Սաթունեան ոտքի վրայ՝ շնորհակալութիւն յայտնեց Առաջնորդարանի նուիրած գեղեցիկ կառքին համար, և դիտել տրուեցաւ թէ այս նուէրի մասին հրատարակութիւն եղած է թերթերու մէջ։ Մանթաշեան քիչ մը սրտնեղած՝ ըսաւ․ «Ինչու՞ գրել տուիք, ես չէի ուզիր որ այդ մասին գրուէր լրագիրներու մէջ»։ Մարդը չուզեր որ իր տուածը կամ տալիքը ոչ ոք գիտնայ։ Սրբազանը վրայէն նետեց՝ «գրած են» ըսելով, մինչդեռ ինքը բարեմտութեամբ քանի մը օր առաջ հոգ տարած էր որ լրագիրներու մէջ յիշատակուի Մանթաշեանի նուէրը։ Մանթաշեան Առաջնորդարանի մեջ սրահի դրան մօտեցած էր, երբ Սաթունեան յատակի տախտակամածը (parquet) մատնանշելով դիտել տուաւ թէ ինք միջոցը գտած և շինել տուած է զանոնք, թէ կ՛փափաքի սրահներու մէջ Կաթողիկոսներու և Առաջնորդներու միաձև պատկերները շարել 500 րուպլի ծախսելով, և յարեց թէ հարկաւ Աստուծով զայն ալ կ՛յաջողցնեմ։ Մանթաշեան, ազնիւ մարդ, անմիջապէս ըսաւ․ «Սրբազան, դուք պատկերները շինել տուէք, 500 րուպլին կ՛վճարուի»։ Սրբազանին ուրախութիւնը չափ չունէր։ Վերջապէս, շատ քաղաքավարի հրաժեշտով Մանթաշեան մեկնեցաւ Թիֆլիզի Հայոց Առաջնորդարանէն, և ես խորունկ հիասթափում մը կրեցի՝ անձամբ տեսնելով թէ ինչպէս պարապ անցան այն 30-40 վայրկեանները՝ Կովկասի ամէնէն կարևոր Առաջնորդութեան մը Առաջնորդի և Կովկասի ամէնէն մեծ հայ հարուստին մէջտեղ։

Մանթաշեանը ճանչնալու փափաքիս համար Առաջնորդարանի պատահական տեսութիւնը բաւական չէր։ Նոյեմ․ 1 բարեկամներու միջոցաւ ժամադիր եղած, հեռաձայնով հրաւիրուեցայ Մանթաշեանի կեդր․ գրասենեակը։ Ժամը 12ին էր, ոտք դրի գրասենեակին դուռը, ուր դռնապան մը կամ պահապան մը, ռուս թէ վրացի, դեղձան երիտասարդ մը, մեզի ծանօթ չէրքէզի հագուստով, դաշոյնը մէջքին, խոշոր փափախը գլխին, ռուսերէն բաներ մ՛ըսելով՝ ճամբայ ցոյց տուաւ։ Բարձրացայ Բ յարկի մը սանդուխներն ի վեր։ Հայ սպասաւոր մը դիմաւորեց զիս և հարցուց թէ ո՞վ կ՛ուզէք, ի՞նչ է ձեր անունը․ «Բաբգէն եպիսկոպոս, կ՛ուզէմ պրն․ Մանթաշեանը տեսնել»։ Խեղճ մարդը վրաս նայեցաւ վերէն վար, ինքը վարժուած ռուսահայ եպիսկոպոսներու մանիշակ կամիլաւկաներուն, շքեղ հագուստին ու կապուստին, փայլուն զարդերուն և նշաններուն, դասական մօրուքներուն, հիմա բոլորովին սևազգեստ, նոյն իսկ փակեղը զուրկ մանիշակ կատարէն, հովանոցը ձեռքը, պարզ եկեղեցական մը, հարկաւ ողորմութիւն ուզելու եկած մէկը պիտի ըլլայ շատերուն պէս․ իր դիմագծային արտայայտութիւններն այսպէս կ՛ըսէին կարծես։ Բայց գոնէ խօսքերէս և զգեստիս ձևէն կռահեց որ կովկասցի չեմ, և շուտով իմաց տուաւ իրմէ վեր պաշտօնէի մը։

Շնորհքով, թուխ երիտասարդ մ՛էր այս, որ նոյն հարցումն ընելէ և նոյն պատասխանն ստանալէ ետքը, ներս մտաւ ելաւ և առաջնորդեց զիս սենեակ մը, ուր պրն․ Ա․ Սարուխան դիմաւորեց զիս և տարաւ Մանթաշեանի սենեակն և ինքը դուրս ելաւ, ըսելով թէ հիմա կուգայ պրն․ Մանթաշեան։ Հազիւ չորս կողմս նայած էի, երբ ներս մտաւ Հայ միլիոնատէրը։ Սենեակը շատ պարզ էր և փոքրիկ․ արևն առատօրէն լեցուցած էր իր աշնանային անուշ ջերմութիւնը լուսամուտներէն ներս, որոնք բացուած են լայն փողոցներուն վրայ։ Շատ խոշոր ընկուզենի գրասեղան մը, վրան լայնանիստ կաղամար մը, գրիչ և գրչամբարձ մը՝ սպիտակ կամ սպիտակցուած մետաղէ երկաթուղիի մը անիւներ, լիսեռնի վրայ հաստատուած, գրասեղանի խոշորութիւնն համաչափ և լայն՝ ռուսական երկաթուղիներու գիծերն յիշեցնող լայնութեամբ։ Ես նստած էի գրասեղանին ետևը, կողմնակի դրուած աթոռի մը վրայ․ Մանթաշեան ներս մտնելով ձեռքս թօթուեց «բարի եկաք»ով և նստաւ գրասեղանին առջևը, իր աթոռին վրայ, երկու արմունկները կռթնցուց գրասեղանին եզերքին և դէպի ինձ հակեցաւ, պատրաստ խօսակցելու։

Մանթաշեան բարձրահասակ է, մօտաւորապէս եօթանասուննոց, լեցունկեկ, մազերը բոլորովին արծաթանալու մօտ, կարճ կտրուած և յարդարուած խոզանակաձև, անմօրուս, դէմք լայն, հայկական խոշոր քիթով, աչքերը խոշոր և նշաձև, լայն յօնքերու տակ, քիչ մը շեղ հաստատուած մեծ ակնակապիճներու մէջ, գլուխը սուր գագաթով, ճակատը նեղ, ականջները չափաւոր մեծութեամբ։ Նայուածքն ուշադիր և կասկածոտ, ձայնն առնացի, գոյնը թուխ, մազոտ, իսկ երկար մատներով ձեռքերը մեղրամոմի գոյնով դալկացած, այնպէս որ երակներու կապոյտ երկարութիւններ թափանցիկօրէն կ՛տեսնուէին։
Ըսի արդէն, թէ Մանթաշեան «բարի եկաք»ով մտած էր ներս, և գրասեղանի առջև անցնելէ անմիջապէս ետքն ալ յարեց․
-Ի՞նչպէս էք, Սրբազան, լա՞ւ էք։
-Թիֆլիսի մէջ քիչ մը տկարացայ, բայց, փա՜ռք Աստուծոյ, հիմայ լաւ եմ։ Մեր առողջութիւնը մեկդի։ Դուք ի՞նչպէս էք, ձեր առողջութիւնը թանկագին է բոլոր Ազգիս համար։
-Լաւ չեմ, Սրբազան։
Եւ «լաւ չեմ»ն այնպիսի շեշտով մը արտայայտեց, որ իբր թէ վերջին ուղևորութիւնը մօտիկ կ՛զգար․ իր դիմագծերը կնճռոտեցան, և կիսով չափ իր երեսը դարձուց, կարծես հուսկ յետին մեծ օրուան հեռանկարին սարսափէն։
-Մի՛ վհատիք, պրն․ Մանթաշեան, ես կ՛աղօթեմ և բոլոր Ազգն ալ կ՛աղօթէ ձեզ համար, որ դուք ապրիք դեռ, ասոր վստահ եղիք։ Դուք ձեր բարեգործութիւններով բովանդակ Ազգին ծանօթ էք։ Ամենքն ալ սրտանց կ՛փափաքին որ դուք դեռ երկար ատեն ապրիք և Ազգը վայելէ իր պատուական զաւկին աշխատութեան բարիքները։ Թէև, գիտեմ, ձեզ կ՛ձանձրացնեն և անհանգիստ կ՛ընեն երբեմն, բայց դուք պիտի չվշտանաք։ Մեծ մարդիկ, մեծ գործի մարդիկ վարդի և իր փուշերուն պէս անբաժան են այդպիսի անպատեհութիւններէ։ Ազգին ցաւերուն և պէտքերուն տխուր նշաններն են ատոնք։ Բայց դուք գիտեք արդէն ձեր գործը, ձեր ընելիքը։
-Այո՛, շատ անհանգիստ կ՛ընեն, և նոյն իսկ ծիծաղելի պահանջներ կ՛ընեն։
-Անհանգիստ մի՛ ըլլաք, միամիտ մարդիկ են այդ ծիծաղելի դիմումներն ընողներ։ Ըսի արդէն թէ դուք գիտէք ձեր ընելիքը։ Տեսայ Էջմիածնայ նոր Վեհարանի հիմերը, որոնք բաւական բարձրացած են և շքեղ շէնք մը պիտի ըլլայ անշուշտ աւարտելէ ետքը։ Էջմիածնի մայր-տաճարին նորոգութիւնն ալ ձեր փառաւոր յիշատակը պիտի ըլլայ։ Այս տեղ Ներսէսեան դպրոցին նոր շէնքն ալ տեսայ․ շատ առաջ գացած է, և Թիֆլիզի ամէնէն հոյակապ զարդերէն մէկը պիտի ըլլայ։ Բարիզը շատոնց օժտեցիք գեղեցիկ եկեղեցիով մը, և ես այդ շինութեան առիթով գրի առած եմ ձեր մասին լսածներս։ Վստահ եմ որ դեռ այդպիսի մեծ բարեգործութիւններ պիտի ընէք։ Շատ ապրիք, օրհնուիք։ Ուրախ եմ որ ձեզ անձամբ տեսայ։ Թիֆլիզ գալ և ձեզ չտեսնել՝ միշտ մեծ ցաւ պիտի ըլլար ինձ համար։ Իբր այդ՝ հիացումս ու երախտագիտութիւններս կյայտնեմ Հայու պատուական զաւկիդ։
-Շնորհակա՛լ եմ,-շատ համեստութեամբ, բան մը չըրածի կամ չընողի պէս արտայայտեց իր շնորհակալութիւնը և միջոց ընծայեց ինձ, որ աւելի ես խօսիմ և ինքը լսէ, հետևաբար հարցուց հետաքրքրութեամբ․
-Քանի՞ տարեկան էք, սրբազան։
-Քառասուներկու,-պատասխանեցի։
-Դեռ շատ ջահել /երիտասարդ/ էք,-յարեց անմիջապէս, այնպիսի շեշտով մը, որ զգացի թէ Մանթաշեան կ՛ուզէր նորէն երիտասարդանալ՝ ապրելու համար այս կեանքը, զոր իր ուշիմութեամբ, իր աշխատութեամբ, ինչպէս նաև իր բախտաւորութեամբ ըրած էր ամբողջ արժէք մը ի՛ր անձի վրայ, և իրաւունք ունէր, կատարեալ իրաւունք ապրելու իր կեանքը, բոլոր անոնց պէս, որոնք կեանքի հանգրուանները լաւ ճանաչելէ ետք՝ կ՛տենչան դարձեալ մանկանալ և իրենց հին փորձառութեամբ ապրիլ նոր կեանք մը․․․ թերևս աւելի խելօք, աւելի զգոյշ, թերևս․․․ աւելի բարձր, աւելի մեծ իտէալներու համար։ Բայց չէ՞ որ, եթէ այս անկարելին ալ կարելի ըլլար, մահ ըսուած վերջակէտը անվրէպ պիտի դրուէր ոևէ ատեն անհատական կեանքին վախճանը։

Մեր խօսակցութեան բոլոր ընթացքին, որ 15-20 վայրկեան տևեց, դիտեցի ինքն իր մէջ անհանգիստ, տառապող հայի մը՝ տարիքի յառաջացման և մահուան հեռանկարին առջև։ Փարթամ կեանքի մը վայելքներուն խուսափումն իր փորձառութիւններուն հետ դէմ դէմի եկած, Մանթաշեան այս իրողութեան հանդէպ, կարծես ա՛լ չէր ուզէր հետաքրքրուիլ իր ահագին հարստութեան հետ, որուն ճակատագիրն իր իսկ ձեռքով որոշած է արդէն, ըսին, իր կտակով։ Բայց ես կ՛զգայի, որ միլիոնատէրը սիրայօժար պիտի տար իր ունեցածը, վերստանալու համար իր երիտասարդութիւնը․․․

Հակառակ այս իրողութիւններուն, զգացի որ այս անհանգիստ եղած միլիոնատէր Հայուն վաստակաբեկ մարմնին մէջ ամէնէն զօրաւոր ոյժը բարութիւնն է։ Հոն բարի մարդը, մանաւանդ միլիոնի տէր բարի մարդը, միշտ պարգև մ՛է աստուածային՝ զրկանքի և կարօտութեան մէջ տառապող իր Ազգին համար։
Բոլոր հոգիովս, բովանդակ էութեամբս կ՛ըղձայի, որ օրհնեալ ծերութեան մը կորովով և գորովով երկար ապրէր դեռ իր աշխատութեան այս զաւակը, փոթորիկներու և երկար ճամբորդութիւններու կուրծք տալէ ետքը՝ խաղաղ և անքոյթ նաւահանգիստի մէջ վստահօրէն խարսխող շոգենաւի մը հանգոյն։ Մահը, որմէ այնքան կ՛խիթայ, կ՛աղօթէի որ այս խոնջա՛ և սակայն կեանքի սիրովը արբշիռ և իր գործով մեծցած այս ծերը չսարսափեցնէր իր պաղ ուրուականով։

Խաղաղութիւ՜ն և օրհնութիւ՜ն թող օծեն իր ալիքը՝ իր կեանքի վերջալոյսին մէջ։

(շարունակելի)

Հրապարակումը՝ Խաչատուր Դադայանի

Հեղինակի նյութեր

• Կեղծիք
• Սիրտս ցավում է․․․ամոթից
• Մանթաշյանցի նվիրաբերությունը գթության քույրերին
• Ահա և վերջ․․․
• Նոր գտածո
• Բարերարյալը
• Հոգևորականության դերակատարումը՝ ենթատեքստով
• Ազգապահություն
• Կեցցե հայ-թրքական բարեկամությունը
• Շահան Նաթալիի նամակը Միսաք Թորլաքյանի մահվան կապակցությամբ (Բոստոն, նոյեմբերի 13, 1968 թ.)
• Առասպել
• Հայրս ու ես
• 10 տոկոս
• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)

Մեկնաբանություններ